Osteoporoz Diaqnostikasında Vacib Məqamlar
Osteoporoz sümük toxumasının sıxlığının azalması və sümüklərin kövrəkləşməsi ilə xarakterizə olunan xroniki bir xəstəlikdir. Erkən mərhələlərdə simptomsuz irəliləyə bildiyindən, diaqnostika prosesində xüsusi metodlar tətbiq edilir. Osteoporozun vaxtında aşkar edilməsi sümük sınıqları və digər ağırlaşmaların qarşısını almağa kömək edir. Diaqnostikanın əsas məqsədi sümük sıxlığını qiymətləndirmək, xəstəliyin risk faktorlarını müəyyənləşdirmək və müvafiq müalicə strategiyasını seçməkdir.
1. Klinik Qiymətləndirmə və Risk Faktorlarının Analizi
Osteoporoz diaqnostikasının ilkin mərhələsində xəstənin anamnezi toplanır və fiziki müayinə aparılır. Həkim aşağıdakı amilləri nəzərdən keçirir:
- Ailə anamnezi – Əgər birinci dərəcəli qohumlarda osteoporoz və ya sümük sınıqları müşahidə edilibsə, xəstənin də bu xəstəliyə meyilli olub-olmadığını təyin etmək vacibdir.
- Həyat tərzi və qidalanma – Kalsium və D vitamini qəbulu, fiziki aktivlik səviyyəsi, siqaret və alkoqol istifadəsi analiz edilir.
- Dərman istifadəsi – Kortikosteroidlər, antikoaqulyantlar və bəzi antikonvulsantlar osteoporoz riskini artıra bilər.
- Hormonal balans – Menopauza, tiroid xəstəlikləri və hipogonadizm kimi faktorlar sümük sıxlığının azalmasına səbəb ola bilər.
2. Sümük Mineral Sıxlığının (BMD) Ölçülməsi
Osteoporozun diaqnozu üçün ən mühüm üsullardan biri sümük mineral sıxlığının ölçülməsidir. Bunun üçün ən geniş istifadə edilən metod Dual-Energy X-ray Absorptiometry (DXA, DEXA) – İki Enerjili Rentgen Absorpsiyametriyasıdır.
DXA testi:
- Onurğa və bud sümüyünün sıxlığını ölçür.
- T-skala dəyəri əsasında nəticə qiymətləndirilir:
- T ≥ -1.0: Normal sümük sıxlığı
- -1.0 > T > -2.5: Osteopeniya (sümük sıxlığının azalması)
- T ≤ -2.5: Osteoporoz
DXA testi osteoporozun erkən diaqnozunda və müalicənin effektivliyinin monitorinqində əsas rol oynayır.
3. Biokimyəvi Markerlərin Analizi
Qan və sidik analizləri sümük metabolizmasının vəziyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. Osteoporoz diaqnostikasında aşağıdakı göstəricilər əhəmiyyətlidir:
- Kalsium və fosfor səviyyələri – Sümük sağlamlığı üçün vacib mineralların səviyyəsi təyin edilir.
- D vitamini (25(OH)D) – D vitamini çatışmazlığı sümük metabolizmasını zəiflədə bilər.
- Paratiroid hormonu (PTH) – PTH səviyyəsinin yüksək olması hiperparatiroidizmi və osteoporoz riskini göstərə bilər.
- Osteokalsin və C-telopeptid (CTX) – Sümük metabolizmasının aktivliyini göstərən markerlərdir.
4. Radioloji Müayinələr
Sümük sıxlığını və patologiyaları vizual şəkildə qiymətləndirmək üçün aşağıdakı görüntüləmə üsulları tətbiq edilir:
- Rentgen müayinəsi – Osteoporozun gec mərhələlərində sümük toxumasının nazildiyini və fəqərələrin çökməsini göstərə bilər.
- Maqnit Rezonans Tomoqrafiyası (MRT) və Kompüter Tomoqrafiyası (KT) – Daha detallı analiz üçün istifadə edilə bilər, xüsusilə vertebral sınıqlar və sümük quruluşundakı dəyişikliklər müşahidə olunanda tətbiq edilir.
5. FRAX Risk Hesablaması
Dünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) tərəfindən hazırlanmış FRAX (Fracture Risk Assessment Tool) aləti osteoporoz xəstələrində sınıq riskini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu alət aşağıdakı faktorları nəzərə alır:
- Yaş, cinsiyyət
- Ailə anamnezi
- Əvvəlki sınıqların olub-olmaması
- Siqaret və alkoqol istifadəsi
- Kortikosteroid istifadəsi
- Sümük sıxlığı göstəriciləri
FRAX aləti xəstənin növbəti 10 il ərzində osteoporotik sınıq riskini hesablayır və müalicə strategiyasının seçilməsinə kömək edir.
6. Diferensial Diaqnostika
Bəzi digər xəstəliklər osteoporoza bənzər sümük əriməsinə səbəb ola bilər. Ona görə də osteoporozun diaqnostikasında diferensial yanaşma vacibdir. Aşağıdakı xəstəliklər osteoporozla oxşar klinik əlamətlər göstərə bilər:
- Osteomalaziya (D vitamini çatışmazlığına bağlı sümük yumşalması)
- Paget xəstəliyi
- Hipoparatiroidizm və hiperparatiroidizm
- Revmatik xəstəliklər və iltihabi artritlər
Nəticə
Osteoporozun diaqnostikası çoxmərhələli prosesdir və müxtəlif üsulların kombinasiyasını tələb edir. Sümük mineral sıxlığının ölçülməsi (DXA testi), biokimyəvi analizlər, radioloji müayinələr və FRAX risk hesablama sistemi osteoporozun erkən diaqnozu üçün vacibdir. Xəstəliyin vaxtında aşkarlanması sümük sınıqları və digər ağırlaşmaların qarşısını almağa imkan yaradır. Müntəzəm tibbi müayinələr və risk faktorlarının idarə olunması osteoporozun effektiv şəkildə qarşısını almaq üçün mühüm addımlardır.